Grein úr Morgunblaðinu: Íslenska skáksprengingin

Um miðjan níunda áratuginn eignaðist Ísland gullaldarlið í skák og fjóra stórmeistara á skömmum tíma. Þjóðarsálin tók við sér með tilheyrandi látum og landsliðsmennirnir voru meðal annars kjörnir menn ársins hjá DV árið 1986.

Eftir Kristján Jónsson ([e-mail]).

Seint á síðustu öld náði skákáhugi íslensku þjóðarinnar nýjum hæðum þegar íslenskir skákmenn komust í fremstu röð í heiminum í þeirri göfugu hugarleikfimi. Smám saman hafði orðið til vísir að sterkasta skáklandsliði sem Ísland hefur alið af sér, og í hönd fór tímabil sem varla verður kallað annað en íslenska skáksprengingin. Ungir kappar létu þá verulega að sér kveða og urðu fjórir þeirra stórmeistarar á tveggja ára tímabili. Fengu þeir síðar viðurnefnið fjórmenningaklíkan í jákvæðri merkingu þess orðs. Hér er átt við þá Helga Ólafsson, Jóhann Hjartarson, Jón L. Árnason og Margeir Pétursson. Liðlega aldarfjórðungi síðar þykir Morgunblaðinu full ástæða til þess að rifja upp þá tíma þegar litla Ísland stríddi stórveldunum hvað eftir annað á ólympíuskákmótum og fékk til þess aðstoð frá Braga Kristjánssyni, skákskýranda Morgunblaðsins til margra ára. 

Skákheiminum hlýtur að hafa orðið fremur bilt við þegar smáríkið Ísland eignaðist skyndilega fjóra stórmeistara nánast á einu bretti um miðjan níunda áratug síðustu aldar. Fram að því höfðu einungis tveir Íslendingar orðið stórmeistarar í skák, en það voru þeir Friðrik Ólafsson og Guðmundur Sigurjónsson en sá síðarnefndi tefldi með fjórmenningaklíkunni á ólympíuskákmótunum 1984 og 1986. Áður hafði Ísland þó komist rækilega á skáklandakortið, ekki síst fyrir tilstilli Friðriks, sem komst í fremstu röð og varð síðar forseti Alþjóða skáksambandsins. Ekki er óvarlegt að áætla að staða Friðriks í skákheiminum hafi átt stóran þátt í því að einvígið um heimsmeistaratitilinn í skák var haldið hér á landi árið 1972. Íslendingum var þó ekki treyst fyrir þessum stórviðburði alveg út í bláinn, því þegar höfðu Íslendingar verið gestgjafar stórra alþjóðlegra skákmóta. Einvígi Bobby Fischers og Borisar Spasskís hefur verið kallað „Einvígi aldarinnar" og er líklega magnaðasta heimsmeistaraeinvígi sögunnar, þó slíkar fullyrðingar séu ávallt umdeilanlegar. Skákáhugi þjóðarinnar jókst til mikilla muna við að fá þennan stórviðburð til landsins og var hann þó talsverður fyrir. Færa má fyrir því rök að skáksprengingin á Íslandi, sé afsprengi einvígis Fischers og Spasskís þó í því felist nokkur einföldun. Fleira kemur til eins og útgáfustarfsemi sem Jóhann Þórir Jónsson bar hitann og þungann af, en hans þáttur í framvindunni var ekki lítill.

Ungu mennirnir láta að sér kveða

Í ársbyrjun árið 1984 hélt Búnaðarbankinn alþjóðlegt skákmót þar sem starfsmenn bankans, Jóhann og Margeir, urðu í tveimur efstu sætunum. Til glöggvunar má nefna að Lev Alburt hafnaði í 10. sæti í mótinu en hann varð bandarískur meistari 1984 og '85. Reykjavíkurskákmótið var haldið í kjölfarið og þar sigraði Jóhann aftur en deildi sigrinum með Helga og Samuel Reshevsky. Íslensku skákmennirnir fóru því með gott veganesti til Þessalóníku í Grikklandi þar sem ólympíuskákmótið var haldið árið 1984. Uppskeran varð 31,5 vinningar og hafnaði Ísland í 15. sæti af 88 þjóðum. Guðmundur, fjórmenningarnir og Karl Þorsteins skipuðu sveitina. Jón L. fékk 8 vinninga í 11 skákum og var með besta vinningshlutfall Íslendinganna.

Skákstríð við Persaflóa

Vegna árangursins í Þessalóníku var ekki að undra að sama liði skyldi teflt fram á ólympíuskákmótinu tveimur árum síðar. Haldið var á framandi slóðir í Dubai í Sameinuðu arabísku furstadæmunum og náðist þar árangur sem seint verður toppaður. Íslenska sveitin hafnaði í 5. sæti af 108 þjóðum og hlaut 34 vinninga. Í mótinu gerði Ísland til dæmis jafntefli, 2:2, við Sovétríkin með þá Garry Kasparov og Anatoli Karpov innanborðs. Báðir hafa þeir náð betri tökum á skáklistinni en almennt þekkist í mannkynssögunni. Helgi tapaði fyrir Kasparov þar sem heimsmeistarinn þurfti að hafa mikið fyrir sigrinum og á öðru borði gerðu þeir Jóhann og Karpov jafntefli. Ljóst má vera að úrslitin gegn Sovétríkjunum, 2:2 jafntefli með Kasparov og Karpov innanborðs, voru stórkostleg. Til að gefa einhverja mynd af því er líklega best að tína til árangur Kasparovs og Karpovs á ólympíuskákmótum: Kasparov tefldi 82 skákir á 8 ólympíumótum og tapaði 3 þeirra! Karpov tefldi 68 skákir á 6 ólympíumótum og tapaði 2 þeirra!

Sexmenningarnir skiluðu allir góðum árangri í mótinu. Helgi fékk 6,5 v í 12 skákum, Jóhann 8 v af 12, Jón L. 8 v af 13, Margeir 7,5 v af 12, Guðmundur 2 v af 4 og Karl 2 v af 3. Jón L. og Margeir fengu stórmeistaratign að mótinu loknu. Jón skrifaði bók um ævintýrið í Dubai ásamt dr. Kristjáni Guðmundssyni liðsstjóra sveitarinnar og heitir bókin „Skákstríð við Persaflóa". Þar kemur meðal annars fram að útgerðarmaðurinn Soffanías Cecilsson frá Grundafirði hét liðinu peningaverðlaunum ef því tækist að verða á meðal tíu efstu þjóðanna í Dubai en 11. sæti í Havana 1966 var besti árangur Íslands á ólympíuskákmóti fram að þessu. Niðurstaðan skilaði sveitinni 1 milljón íslenskra króna á þávirði frá Soffaníasi. Kristján og Jón draga ekki dul á það í bókinni að áheit Soffaníusar hvatti skákmennina til dáða.

Kasparov sakaði Íslendinga um svindl

Jón L. lýsir þeim Kasparov og Karpov afar skemmtilega í fyrrnefndri bók: „Það er einkennileg líðan að tefla andspænis sveit, þar sem Karpov og Kasparov sitja hlið við hlið. Þeir eru ólíkir í háttum. Kasparov iðar í sætinu og er óstyrkur að sjá eins og fyrr er vikið að en Karpov er aftur á móti sallarólegur, nánast hreyfingarlaus við borðið. Hann hreyfði höfuðið lítilsháttar til og frá meðan hann var að hugsa, svona eins og til að örva blóðstreymi til heilans og svo gaut hann augunum rannsakandi til Jóhanns - þetta fræga (ískalda) Karpov-augnaráð. Karpov sat meira við borðið en Kasparov en er hann stóð upp til að teygja úr sér, leit hann á stöður liðsmanna sinna. Og K-in tvö tóku oftar en einu sinni tal (með litlu t-i!) saman og virtust ræða stöðurnar á hinum borðunum. Raunar er óleyfilegt að keppendur ræði saman meðan á skákum stendur, en skákstjóri fann þó enga þörf hjá sér til þess að þagga niður í þessum snillingum! Þrátt fyrir allt umtal um að grunnt sé á því góða milli þessara tveggja heimsmeistara, var það ekki að merkja á þeim, þar sem þeir stungu saman nefjum."

Síðar í mótinu tapaði Ísland 1:3 gegn Bandaríkjunum og missti þar með af toppbaráttunni. Snillingurinn Kasparov átti erfitt með að skilja þau úrslit og sparaði síst stóru orðin. „Kasparov trylltist við þessi úrslit og gekk svo langt að ásaka íslensku sveitina um að hafa gert sér það að leik, að tapa fyrir Bandaríkjamönnum. Við litum á þetta sem hrós frá heimsmeistaranum. Auðvitað gat svona sterk sveit, eins og sú íslenska, ekki tapað svo stórt án þess að brögð væru í tafli!"

Besti árangurinn í Manila?

Fjórmenningaklíkan myndaði hryggjarsúluna í landsliðinu á ólympíuskákmótum í tæpan áratug til viðbótar og sýndi að árangurinn í Dubai var engin tilviljun því liðið sýndi mikinn stöðugleika. Árið 1988 fór mótið aftur fram í Þessalóníku og varð Ísland í 15. sæti með 32 vinninga. Margeir fékk 7,5 v af 12 mögulegum. Guðmundur hætti eftir mótið í Dubai og Karl eftir mótið í Þessalóníku. Tveimur árum síðar, í Novi Sad í Júgóslavíu, var Ísland aftur í toppbaráttunni og hafnaði í 8. sæti með 32,5 vinninga. Jóhann fékk 8,5 v í 13 skákum.

Árið 1992 fór keppnin fram í Manila á Filippseyjum og enn einu sinni voru Íslendingarnir í stuði. Fengu 33,5 vinninga og 6. sætið varð staðreynd af 102 þjóðum. Færa má fyrir því rök að árangurinn í Manila sé sá besti í sögunni hjá Íslendingum. Þá var járntjaldið í Austur-Evrópu fallið með þeim afleiðingum að mun fleiri sterkar skákþjóðir urðu til, enda voru Sovétríkin helsta stórveldið í skákinni. Eina Vesturlandaþjóðin sem hafnaði ofar en Ísland var Bandaríkin, sem endaði í 4. sæti, og þau voru með 3 fyrrum Sovétmenn innanborðs. Hannes Hlífar Stefánsson og Þröstur Þórhallsson skipuðu liðið ásamt fjórmenningunum. Hannes var tvítugur þegar teflt var í Manila og stóð sig frábærlega en hann fékk 7 v í 9 skákum og tryggði sér stórmeistaratitil. Árangur annarra var eftirfarandi: Jóhann 6,5 v af 12, Margeir 5,5 v af 10, Helgi 5 v af 9, Jón L. 7 v af 11 og Þröstur 2,5 v af 5.

Gunnars þáttur Eyjólfssonar

Þegar keppnin fór fram í Manila bættist íslenska hópnum liðsauki úr óvæntri átt, en stórleikarinn Gunnar Eyjólfsson var með í för sem eins konar andlegur leiðtogi. Gunnar hefur ekki verið keppnismaður í skák en átti hins vegar að hjálpa skákmönnunum að einbeita sér að verkefninu. Auk þess blés hann þeim baráttuanda í brjóst fyrir hverja umferð með ýmsum aðferðum. Þarna var gerð áhugaverð tilraun hvað varðar andlega þáttinn sem virðist hafa heppnast fullkomlega.

Gott dæmi um aðkomu Gunnars er frásögn Margeirs frá mótinu í Manila. „Gunnar hafði mjög góð áhrif og hjálpaði mönnum að ná hámarkseinbeitingu. Þá var líka meiri agi á liðinu. Það voru allir vaktir á sama tíma og gerðu æfingar. Gunnar passaði einnig upp á að menn væru ekki að stúdera yfir sig sem gat valdið því að menn mættu þreyttir í skákirnar. Hann hélt vel utan um mannskapinn hvað þetta varðaði. Ég man eftir því þegar við tefldum við Rúmeníu þá lenti ég á móti manni sem mér hafði gengið illa á móti. Þessi einstaklingur tefldi mjög hratt í byrjun og ætlaði að taka mig á taugum. Ég verð að játa að ég varð talsvert stressaður yfir þessu og þurfti að eyða miklum tíma í að leysa málin. Gunnar skynjaði þetta einhvern veginn og sá að ég var ekki alveg rólegur. Hann mátti auðvitað ekki ræða við mig á meðan skákinni stóð en sendi mér augnaráð með þeim skilaboðum að ég þyrfti að ná mér niður og einbeita mér. Þá gerði ég nokkrar öndunaræfingar í sætinu og andaði mjög djúpt að mér eins og hann hafði kennt okkur. Þá leið mér mun betur og náði jafntefli nokkuð örugglega út úr mjög erfiðu tafli. Ég myndi því segja að þetta jafntefli hafi verið Gunnari að þakka," sagði Margeir við Morgunblaðið þegar hann var beðinn um að rifja upp þátt Gunnars Eyjólfssonar.

Fjórmenningarnir kvöddu í Moskvu

Árið 1994 var teflt í Moskvu og Ísland varð í 22. sæti með 32,5 vinninga og fékk Margeir fékk 7,5 v af 10. Keppnin í Moskvu var síðasta ólympíuskákmótið sem fjórmenningarklíkan tefldi á. Næsta mót var haldið í Jerevan í Armeníu árið 1996 og þá var Jón L. hættur. Ísland náði 12. sæti með 33 vinninga. Jóhann fékk 7 v af 11. Eftir mótið í Jereven hættu Jóhann og Margeir að tefla með landsliðinu. Helgi hélt áfram, einn fjórmenninganna.

Þegar frá líður er auðveldara að átta sig á því hversu sterkum sveitum Ísland tefldi fram með fjórmenningaklíkuna innanborðs. Árangurinn á því tímabili sem hér er rifjað upp er einstakur en síðan 1996 hefur Ísland ekki komist nálægt topp 10 á ólympíuskákmótum. Besti árangurinn á seinni árum er 22. sæti árið 2002 en Ísland hefur oftar en ekki verið að berjast um að vera á meðal 50 efstu. Athyglisvert er að árið 2002 var Gunnar Eyjólfsson einnig með í för sem andlegur leiðtogi og virtist það skila árangri eins og í Manila.

Grein þessi er eftir Kristján Jónsson, blaðamann Morgunblaðsins, og birtist í sunnudagsmogganum, 25. júlí sl.  Næstu daga verða viðtöl, sem tengjast greininni, við Helga Ólafsson, Jóhann Hjartarson, Jón L. Árnason og Margeir Pétursson einnig birt hér á Skák.is

Skákþættir Morgunblaðsins